Η ιστορία τον θυμάται ως «τον Τρομερό», κι όχι άδικα. Ο Ιβάν Δ΄, ο πρώτος τσάρος της Ρωσίας, υπήρξε μια από τις πιο αμφιλεγόμενες φυσιογνωμίες της παγκόσμιας ιστορίας. Ο άνθρωπος που ένωσε ένα κατακερματισμένο βασίλειο, το μετέτρεψε σε αυτοκρατορία, αλλά και το βύθισε στο σκοτάδι του τρόμου, της βίας και της παράνοιας. Ο Ιβάν ο Τρομερός υπήρξε ταυτόχρονα μεταρρυθμιστής και τύραννος — ένας βασιλιάς που έγινε θρύλος μέσα από το ίδιο του το αίμα.

Η Άνοδος του Πρώτου Τσάρου

Ο Ιβάν Δ΄ γεννήθηκε το 1530 στη Μόσχα, διάδοχος της δυναστείας των Ρουρικιδών. Ορφανός σε μικρή ηλικία, μεγάλωσε μέσα στα τείχη του Κρεμλίνου, ανάμεσα σε αυλικές μηχανορραφίες και φόνους. Το μίσος και η καχυποψία ρίζωσαν μέσα του νωρίς.
Σε ηλικία μόλις δεκαέξι ετών στέφθηκε πρώτος τσάρος όλων των Ρωσιών — ένας τίτλος που υποδήλωνε θεϊκή εξουσία. Με πάθος και ευφυΐα, επιχείρησε να μεταμορφώσει τη χώρα του: ενίσχυσε τον στρατό, εκσυγχρόνισε τη διοίκηση και άνοιξε τον δρόμο για την εδαφική επέκταση της Ρωσίας προς την Ανατολή.

Η Μεταρρύθμιση και η Παράνοια

Ο Ιβάν, ωστόσο, δεν ήταν απλώς ένας ικανός ηγεμόνας. Ήταν ένας άνθρωπος στοιχειωμένος από προδοσίες και απώλειες. Ο θάνατος της συζύγου του, Αναστασίας, το 1560, στάθηκε η αρχή της πτώσης του στην παράνοια. Πίστευε πως δολοφονήθηκε από τους μπογιάρους — τη ρωσική αριστοκρατία — και ορκίστηκε εκδίκηση.

Έτσι γεννήθηκε η Οπρίτσνινα, ένα είδος προσωπικής αστυνομίας και παράλληλου κράτους, που σκόρπισε τον τρόμο σε όλη τη Ρωσία. Χιλιάδες άνθρωποι εκτελέστηκαν ή βασανίστηκαν, πόλεις καταστράφηκαν, οικογένειες ξεκληρίστηκαν στο όνομα της «καθαρότητας του έθνους». Ο Ιβάν, ο βασιλιάς που ήθελε να εξαγνίσει τη χώρα του, έγινε ο ίδιος το σύμβολο της τυραννίας.

Ο Δολοφόνος Βασιλιάς

Η πιο σκοτεινή στιγμή του ήρθε το 1581, όταν, σε μια κρίση οργής, σκότωσε με τα ίδια του τα χέρια τον γιο και διάδοχό του, Ιβάν Ιβάνοβιτς. Το χτύπημα με το σκήπτρο του αποδείχθηκε μοιραίο.
Η σκηνή αυτή, που απαθανατίστηκε αιώνες αργότερα στον πίνακα του Ιλία Ρέπιν, έγινε σύμβολο της απόλυτης εξουσίας που καταστρέφει τον ίδιο της τον φορέα. Ο Ιβάν, συντετριμμένος αλλά ανήμπορος να αλλάξει, απομονώθηκε, βυθισμένος στη θρησκοληψία και την ενοχή.

Η Κληρονομιά του Φόβου

Ο Ιβάν ο Τρομερός πέθανε το 1584, αφήνοντας πίσω του μια Ρωσία ισχυρότερη αλλά και πιο διχασμένη από ποτέ. Δημιούργησε τα θεμέλια για τη ρωσική αυτοκρατορία, μα ταυτόχρονα κληροδότησε ένα πολιτισμό φόβου και απόλυτης εξουσίας που θα καθορίσει τη ρωσική πολιτική για αιώνες.

Ήταν πράγματι «τρομερός» — όχι μόνο γιατί τρόμαζε, αλλά γιατί ενσάρκωσε τον ίδιο τον τρόμο. Ένας ηγεμόνας που πίστεψε ότι μπορεί να κυβερνήσει ως Θεός και κατέληξε να μοιάσει με δαίμονα.

Η Αντίφαση ενός Μύθου

Ο Ιβάν ο Τρομερός παραμένει μια ακατανόητη φιγούρα: ο μεταρρυθμιστής που θεμελίωσε το κράτος, αλλά και ο τύραννος που το δηλητηρίασε. Ήταν η Ρωσία προσωποποιημένη — μεγαλείο και φρίκη στο ίδιο πρόσωπο.
Ίσως αυτός να είναι ο λόγος που, πέντε αιώνες αργότερα, το όνομά του εξακολουθεί να προκαλεί δέος.

Γιατί να τον θυμόμαστε σήμερα

Ο Ιβάν Δ΄ δεν είναι μόνο ένα κεφάλαιο της ιστορίας. Είναι υπενθύμιση του πώς η απόλυτη εξουσία διαφθείρει και μεταμορφώνει τον άνθρωπο. Ένας καθρέφτης της ψυχής κάθε ηγεμόνα που πιστεύει πως ο φόβος μπορεί να κρατήσει αιώνια έναν θρόνο.